Nanung amanuan mu?

Nanung amanuan mu?

Dr. Ruben Martinez y Zamora

“Ing matulid mu iyáng mátulid” ini ing amanu na cacu ning metung a ispiritástang acásabi cu maluát ng pánahon. Ali cu ne atátandan ining ispiristang áyni, pero deng sinabi na mequintal la quing canacung sentido balamu bálat a ali na mabura.  Ini ing meguing giya cu queng canacung biyaje. Buri quen istorya quecayu ing biyaje cu careng aliua-liuang amanu. Macananu cu miras queng pamanintidi cu queng malilyari ngeni. ¿Nanu ing laue cu canita ampong ngeni, Nanu la reng apagaralan cu quening biyaje ning biye?. Antimánung istorya cu ngan nung macánanu mig-umpisa eganágana, para mas micáintindi támu.

Macánanu cu mig-umpisa?

Masákit talaga na ali mu balu nung nánung gawan mu. Pero anyang anak cu pa, ali cu balu nung nanu ing masanting para canacu. Map namu, deng pengari cu, capangpangan in amanu da queng bale. Agyang queng menila cu mebait, queng amanung capangpangan la misasabi ing tatang cu at ima cu, agyang Daddy ampong mama ing aus me karela. Biyasa la muring mag-tagalog ampong ingles pero ali da cami paquisabyan quing aliuang amanu. Mibait ya ing tatang cu queng Angeles at ing ima cu queng Magalang neman meguing tau. Mequit la reng pengari cu queng Tarlac. Misiping bale la queng Romulo boulevard. Pero bayu la miras Tarlac, tinucnang la mu rin queng Capas anyang guerra kareng japon. Atsu la Lawi deng pamilya ng ima cu, quing crow valley no man deng pamilya ng tatang cu. Dakal cami kamag-anak carin.

Meragul cung aduwa cu salita at meging atlu aniyang mabiyasa cung mamásâ queng inglis. Capangpángan queng bale, Tagalog quilual, ampong ingles quing escuela. Makiramdam la reng pengari cu careng programang tagalog queng radyu. Caya que aquilala in Tiya Deli, mitacutan cu queng ‘Gabi ng Lagim’ ampong ‘Beite Kuatro Oras’. Makiramdam la murin kareng American music. Paburito de i Frank Sinatra, Matt Monroe, Nat King Cole ampong deng aliwang sikat a American Singer. Ala na ca mang casing asaling placang capangpangan quing Carriedo niyang panahun ayta. Ala murin magpatigtig a capangpangan music careng estasyung radyu.

Anyang grade 5 cu, megui cung mapamásâ. Aquilala cu la di ‘Paul Bunyan’, ‘Aesop’, ampong ‘Rudyard Kipling’. Deni mu reng aquit mu queng Children’s Section ning Public Library quing Tarlac. Quing bale mi quing Quezon City, atin caming minanang librong pang-anac anyang meco la ing bapa cung, Mario Zamora, papuntang America. Licuan ne quecami deng aliua-liuang libro - Childrens Classic, Colliers Encyclopedia ampong gradeschool english textbook. Anyang grade 5 cu, babasan cu na deng textbook da ri coyang ampong achie cu. Siping milang bale ing Bapa cung manager queng banco. Pakisabayan do reng anac da queng amanung Tagalog ampong ingles. Manalbe kaming palague a ingles. Caya aburi que murin i Vic Morrow, Bewitch, Popeye, Batman ampong superman. Ali pa usu ing pag dub anyan minunang panahon. Nung minsan manalbe kaming sine amercano, antimo ing Sound of Music ampong Ten Commandments, o caya naman peliculang Tagalog, Dahil sa Isang Bulaklak o caya Cuadro de Jack.  Nqueni deng Amercanu, Koreanu, Mexicanu, ampong Instik biyasa na la muring mag-filipino queng Philippine TV. Ala pang manga (japanese komiks) ampong anime (japanese cartoons) anyang minunang panahun. Pero ating caming teks  a marvel comics superhéroes.

Linipat kami Tarlac anyang summer bayu mig-umpisa ing 2nd year high school cu. Capangpangan quing bale at quilual, Filipino ampong Ingles quing escuela. Ali cu na atandanan na binaual da caming mangapangpangan quing Filipino class o manyalita quing aliuang amanu quing english class. Ali cu casi masyadung madaldal anyang magaral cu. Susulapo cu isip at meinip cu queng bagal ning clase me. Ala cung dacal a cáluguran queng clase. Deng cáluguran cu cápiyalung cung basketball at chess, ali cu la cáclase. Paminsan-minsan magpalat cami deng barcada ko, mamiyalung kaming chess quing grandstand antemanung miminum kaming tanduay.  Nung minsan naman mamyalung caming basketball at akalinguan mi ing oras. Uling mitauli na cami, ali na cami murin lungub at magpalat na cami mu.

Magmula niyang mebiyasa cung sumabi abe-abe ne ing capangpángan, tagalog ampong ingles. Pero quing pamámasa ampong pamányulat, queng tagalog ampong ingles cu mu mebiyasa. ¿Nanung amanuan cu queng istorya cu?   Ni minsan, ala caming pegaralang amanung capangpángan quing clase. Abalu que in capangpangan careng pengari cu, careng caclase at cáluguran, siping-bale ampong aliuang tau a acasabi cu. Minsan sibucan ming mámasa careng pábasa at iquit mi a másaquit palang mámasa quing amanung capangpangan nung ali ca sané. Ing pamanigaral queng amanu, ali ya mu yan queng escuela, maragul ya papel ing pang-aldodo a pamibiye-biye. Buri cu muring sabían a makasaup ya ing pamámasa, ing radyu ampong telebisyon queng pamagaral queng aliua-liuang amanu. Siguru nung ating cung abasang librung capangpangan a pang-anac, mepalyaring mebiyasa cu muring agad queng amanung capangpangan.

Ing Biyaje cu queng aliua-liuang Amanu

Mibalic cu menila anyang mig-graduate cung high school. Megaral cu quing University of the Philippine (UP) Manila. Sibucang cung quinuang Filipino para queng language requirement cu. Mangailangan ca casing cumang 12 units ning Spanish ampong 12 units ning Ingles o caya Filipino. Ali cu quinanguang ingles uling migkasakit queng ipasar ing ingles.  Masydu lang terror deng teacher. Map namu, Filipino ing quing-ua cu, uling meka pundasyun neng matibe ing gamit cu neng amanung Filipino base queng bayung sistema na giwa da reng professor quing UP.  Mas moderno ne ing Filipino at aliua ya queng Tagalog a abalu cu. Cabud nacu mipasar queng spanish class.

Planu cu talagang mag-engineering pero aburi cu ne ing social science kaya ali na cu linipat queng canacung cursu. Pero ing pamagaral cu kareng amanu, migumpisa ya anyang mag-masters ampong doctorate cu queng anthropology quing UP Diliman. Quinua cung curso queng linguistics, sociolinguistics, ampong psycholinguistics. Lati-lati mu ing abalu cu tungcul kareng amanu. Sinulat que ing Masters thesis cu queng ingles. Mas masaguli casi. Pero anyang mig doctorate cu, sinulat cu ne quing Filipino in canacung dissertation. Meguing inspirasyun que y Ponciano Bennagen na sinulat ne ing masters thesis na queng Filipino. Sinulat cu muring quing NEWSLINE Tarlac, metung a diaryu queng balen na ning Tarlac queng amanung ingles ampong Filipino. Tinuru cu murin quing UP Manila ampong Dela Salle University, pero amanung ingles ampong Filipino ing gagamitan cu. Pero mas dakal ing pamang-gamit cu queng amanung ingles uling deng textbook pane lang ingles. Masakit magtranslate concepts iba’t quing ingles papuntang Filipino.

Sibukan ku muring magobra kareng international organization. Siempre dapat magaling cang mag-ingles para matangap ca. Dapat biyasa cang gawang report queng ingles. Careng UN agencies cailangan ating cang adua o atlung international language, ingles, spanish, french, japanese o caya russian. Quing Asian Development Bank naman, sapat ne ing ingles. Pero nung biyasa cang magjapon mas aburi da ca reng Japon. Caya mig-umpisa cung paditac ditac a magreview quing spanish. Pero anyang megobra cu Azerbaijan, meguing interesadu cu quing Russian ampong Spanish.  Megaral cung Russian at ating caming tutor a tuturo quecami. Queng team mi, ating cung cayabe a metung a French (Jean Francois) ampong Portuguese. Mesasabi la queng French, na ding aliua dang sasabyan ayntindian cu. Biasa ya muring mag Spanish at paquisabyan nacu quing Spanish. Balu na deng Filipino, biyasa la muring mag espanyol. Masaguli mung ayntindiyan ing ‘Mi Hermanito!’ o caya, como estas?

Meguing interesadu cu murin quing amanung Indonesian anyang mig field cu carin. Dacal palang magcaparehu quing capangpangan ampong bahasa Indonesian. Ali mu pala nasi ampong tanaman ing magcaparehu. Siguro, uling pareho tamu pibatan – ing amanung malayu Polynesian.  Masaguli palang magaral careng aliua-liuang amanu nung interesadu ca. Pero queng pamag-biyaje cu queng aliua-liuang lugal, acayabe cula murin deng OFWs a capangpangan.  Matula lang atin lang acasabing capangpangan. Quesabyan ing galing da reng capangpangan queng pamagluto. Pati yacu mequi ambula cu murin queng quesabyang ini tungcul careng capangpangan. Ining capangpangan sushi chef ayni lulokuan no reng Azeri queng cayang fake japanese, sasabyan na karela, “mamulang ca ne" at saka ya mag-bow bagya. Mamulang ya talaga.

Multi-lingual queng panahon ning globalization

Mecapangasaua cung taga Surigao. Biyasa iyang mag Tagalog, Cebuano, Surigaonon, ampong Ingles. Caya deng anac mi, macaintindi lang ditac a bisaya, surigaonon ampong capangpangan. Casi deng pengari cu paquisabyan dala quing capangpangan. Deng biyenan cu naman paquisabyan dala quing bisaya o caya binisayang tagalog. Pero deng anac cu meragul lang tagalog inga manu quing bale, tagalog at ingles quing  escuela ampong quilual. Ali cami pane macauli quing Tarlac caya malagad deng daramdaman ing amanung capangpangan. Nung minsan daramdaman dacu casabi que y achie at uali cu.  Ingles ampong Filipino ing spoken language da, pero mas biaysa lang mamasang ingles. Uling mehilig la queng anime ampong mánga, biyasa no muring mamasang hiragana ampong katakana, sistema ning pamanyulat da reng japon. Aliua ya pa ing kanji na ibat ya quing pamanyulat da reng intsik. Masa masakit yang pagaralan.

Para canacu, mas bentahe ca nung ating cang international language. Magaral cu sanang russian quing UP European Language Department pero alang takers caya migspanish nacu pa. Balamu review ne mu canacu, mig spanish 2 cu anyang summer 2010, mig spanish 3 anyan umpisa ni 1st semester. Ngeni maca enrol cu queng Spanish 4.  Pero ali que pa murin cacalinguan in Indonesian ampong Russian. Paminsan-minsan mamasa cu caring blog ampong maquipag emailan cu careng caluguran cu queng Indonesia ampong azerbaizan. Aliua la sistema quing pamanyulat ing amanung Indonesia ampong Russian. Quing amanung Indonesian ing c catumbas ne ing chi, caya ing cinta babasan meng chinta. Ing Kecup babasan yang quetsup. Quing amanung Russian, Cyrillic ing gagamitan da, maragul ya impluensiya ing greek quing pamanyulat a Russian. Ing salitang PECTOPA ing basa da restora, ing letter P ibat ya quing greek RHO or R, ing C babasan yang S. ing H babasan yang N kaya ing HET basan meng NYET. Buri ng sabyan ali or NO.

Ali na buring sabyan na nung magaral cang manyalita queng aliuang amanu, ali mu ne calugutan ing tibuang balen. Ini ing realidad ning globalization. Ali naca tamu malyaring maging isla, casi eganaganang tau quing yatu kayabe la. Metung yamu ing yatu. Meguing OFW cu murin at abalu cu nung macananu ka importante na biyasa ca queng amanu careng dadatnan mung tau. Mas agawa me ing obra mu at mas ayntindiyan mula. Pero queng edad cung singcuenta y uno, paghandaan cu murin ing pagtua cu. Atin ng pamagaral na macaiuas ca queng alzhéimer nung multilingual ca. Caya nung ika, metung ca mu balu amanu, misip naca nung nanu ing aliuang amanu ing pagaralan mu.  Nanu pa ing mas importante queng biye mu. Caya babálican que in capangpángan ampong spanish. Manupaya napa deng fanatic neng orthography wáwâ, o abakada, buri cu pang magbiyaje quing lumang pamanyulat ning capangpángan o ing awsan dang tutung capangpángan. Ali cu sasabyan ini ing tutu. Pero quing sistemang ini minunang sinulat ing romanized capangpángan. Iti ing buri cung pag-umpisajan. Manigaral cung spanish para mas ayntindiyan que ing amanung Filipino ampong capangpangan. Siempre bisa cu muring magbiyaje quing Chile, Mexico, Columbia among quing Zamora, Spain. Ali na murin buring sabían na mas masanting quing aliuang bansa. Mas lumauac ing quecang pamangamanu quing yatu nung mecalibut ca quing aliua-liuang lugar, siempre dapat ayntindyan mula murin. Mibulang ca nung ali! Mamulang!

Turistang ali sasadyan quing Urumqi, Xingjian

English      Spanish      Filipino      Indonesian      Kapangpangan      Russian

Turistang ali sasadyan quing Urumqi, Xingjian

Ruben Z. Martinez, Ph.D.

Papunta cu Baku,  Azerbaijan, anyang ating milyari queng biyaje cu. Meguing metung cung turistang ali sasadyan. Ali kami mecalaco agad queng Beijing kaya melacwan ko queng canacung connecting flight na menibatan Urumqi papuntang Baku. Uling aduwa lamu reng biyaje quing Urumqi, mengailangang cung manaya ca rin para quing tutuquing biyaje. Dinatang cu Urumqi anyang martes ning gatpanapun at ing tutuquing biyaje quing miyercules ya pa. Uling casalanan ne ning airline ing aberya, dininan da cung cuwarto quing metung a hotel at dininan dacu muring pera para quing pamangan cu. Sactu yamu ing pera nung quing hotel ca mangan, pero sobra ya nung kilwal cu mangan. caya, sinali na cu mu quing turu-turu quilwal. Caya, meca sobra kung ditac a pera para ating cung pang-libut ampong panyaling suvenir.

Caysa quing saque cung taxi, sinaque cung bus. Mura mu ing pamasahe quing bus. Pare-parehu mu ing pamasahe, caya ali cu ne cailangang pakisabyan ing cunductor. Mayap namu, casi ali cu balu nung nanung sabyan cu casi ali cu balu nung nucarin cu munta. Ampong, masaquit mu rin casing maquisabi kareng taksi driver, ali la biyasang mag-ingles. Ali cu murin biyasang mag-instik. Queraclan caring tau Urumqi atin lang lahing Uygur. Biyasa lang manyalita quing Uygur, ampong Mandarin. Atin muring biyasang mag ruso. Ditac cu pa balung ruso caya ala ya pang silbi ing balu cu.

Nanu ing pigca-iba ning turistang ali sasadyan ampo ing ordinaryung turista? Ala yang planu o itinerari ing turista ali sasadyan.  Ing ordinaryong turista mangailangan yang planu nung nucarin-carin ya munta. Mamasa ya mu king oidu ing turistang ali sasadyan. Agyan nucarin ya munta, Masaya ne quing aquit na. Agyang ali na balu nung nanu ing aquit na. Den turistang ali sasadyan, magbiyaje la uling atin lang obra. Agyang makanyan, ali na buring sabían, na deng turistang ali sasadyan ali da buri ing mag-turista.

Queng paglilibut ku quing Urumqi, abalu cu a masaquit pala ing ala cang balu quing salita da. Macananu mu sabían, ing, nucarin ya ing banyu queni? Mayap namu, atin cung dalang dicsyunaryo, na malyaring ipaquit caretang intsik nung nanu ing buri cung sabyan. Atin la muring numero deng bus, caya malyari cang saque careng bus at balu mu nung macananu ca mebalic. Mapa namu, miras cu quetang metong a palenque. Dakal panyalwan. Ating gamit queng bale, baru, tinape, manuc, baca. Pero ala lang tindang babi. Deng pamangan balamu pamangan da reng Turko. Caya mu masyadong maparas, para queng panlasang capangpangan.

Macananu cu mequisabi careng intsik? Ginamit kung senyas para mangutang careng presyu da reng tinda da. Ginamit que ing cellphone cu para tumawad. Deng magtinda atin la muring maragul a calculator, ituro me mu ing bague a buri mung abalu ing presyu, ipaquit de quing calculator da. Malyari cang tumawad, ibili me murin ing tawad mu quing calculator. Macatapilang tawad, bayu cami micasundo quing presyu. Mecasali cung guwantes, bandana, jaquet, CD, ampong pamangan. Deng asali cung gamit, maragul a paquinabang quing Baku, Azerbaijan. Marimlang marimla na casi atimanong mag-umpisa ne ing Winter.  Queng pagmalibut cu, iquit kula mu rin deng urtelano, deng ubrero ampong caminero. Dakal a babaing magobra quing dalan. Pati driver dareng mangaragul a bus, babae lang asna quiyut, mangasanting la cutis na sobrang puti ampong sinquit la murin.

Meyari yang Doktor ning Anthropology ing autor quing University of the Philippines Diliman. Megui yang turistang ali sasadyan quing Asya ampong Europe. Atin pang aliwang blog na inistorya ne ing kayang pamaglibut.